fort zn. ‘goed versterkte vesting, bastion’
Vnnl. fort ‘id.’ in de Spaennaert moesten wt Antwerpen ende wt alle forte oft sterkte gaen ‘de Spanjaarden moesten Antwerpen en alle versterkte vestingen en bastions verlaten’ [1577; WNT]. Ouder is het synoniem mnl. fortresse [ca. 1300; MNW].
Ontleend aan Frans fort ‘id.’ [13^e eeuw; Rey], substantivering (via vaste verbindingen als château fort) van het bn. fort ‘sterk’ [eind 10^e eeuw; Rey], ontwikkeld uit Latijn fortis ‘sterk, krachtig, moedig’ < Vroeglatijn forctis, waarvan de verdere herkomst onbekend is. Andere woorden die op hetzelfde Latijnse fortis teruggaan zijn bijv. → forceren, → fors en → comfort.
Fortresse, nog bij Kiliaan en Meijer bekend maar daarna verouderd, is ontleend aan Frans forteresse [ca. 1130; Rey], dat synoniem is met fort in deze betekenis. De oorsprong van dat woord ligt wrsch. in vulgair Latijn *fortaricia (BvW) of in middeleeuws Latijn fortalitia (BDE).
Zowel in het Nederlands en het Engels als in het Frans bestonden er op een bepaald moment twee concurrerende vormen naast elkaar: fort en fort(e)resse (Engels fortress). In het Nederlands had fort uiteindelijk de sterkste positie omdat het nauwelijks polyseem is. Het Engels en het Frans hebben nog steeds beide vormen.
Een ander woord dat teruggaat op Latijn fortis is fort ‘sterke kant (van een persoon)’ in dát's nou juist zijn fort! [1849; WNT lint].

fort znw. o., sedert Kiliaen < fra. fort eig. ‘sterk’. Ouder-nnl. fortresse, mnl. forteresse < ofra. forteresse.

fort, forteres o. resp. v., reeds Mnl., uit. Fr. fort en forteresse; het tweede is dimin. van het eerste, en dit is het zelfst. gebr. bijv.nw. fort. Lat. fortem (-is) (z. fors).

fort ‘vestingwerk’ -> Ambons-Maleis fort ‘vestingwerk’; Negerhollands fort ‘vestingwerk, kasteel’; Papiaments fòrti (ouder: forti) ‘vestingwerk; aanduiding van Fort Amsterdam op Curaçao’; Sranantongo foto ‘stad; plaats; vestingwerk’; Arowaks forto ‘de stad, Paramaribo’ ; Karaïbisch fo'to ‘de stad, Paramaribo’ ; Tiriyó poto ‘stad, Paramaribo’ .

fort Europa, Europa gezien als een hermetisch gesloten vesting, waaruit asielzoekers meer en meer geweerd worden. De term fort Europa roept wrange herinneringen op aan Hitlers Festung Europa.

Hij deelt die fantasie niet, hij vermoedt dat vooral Oost- en Middeneuropese regeringen met een uittocht dreigen om sneller hulp van het Westen te krijgen. Toch ziet hij het Fort Europa ontstaan. En hij belijdt eerlijk zijn ambivalentie: ‘Er is een grens aan onze tolerantie.’ (Elsevier, 16/11/91)
Na januari 1993 moet Europa zo goed beveiligd zijn dat een vluchteling er nog maar moeilijk inkomt, is het idee van de politiek. Een nieuw IJzeren Gordijn, maar nu op initiatief van de EG. Een idee dat in de praktijk nauwelijks uitvoerbaar lijkt. Dat merkte fotograaf John Reardon die de ellende en wanhoop vastlegde bij de laatste gaten in het fort Europa. (Nieuwe Revu, 09/01/92)
Laura Balbo, een Italiaanse parlementariër, heeft eens geanalyseerd welke fantasieën mensen hebben over het toekomstig verenigd Europa. Zo is er volgens haar een groep die vreest dat ons continent een ‘Europees Fort’ wordt, dat wil zeggen een sterk economisch en militair blok dat niet openstaat voor immigranten, laat staan voor hun cultuur. (Opzij, januari 1992)
Een minister voor Vreemdelingenzaken (in welk EG-land ook) is in essentie bezig met het bewaken van zijn deeltje van het Fort Europa tegen vreemde indringers. (De Morgen, 25/04/92)
Het fort Europa is bezig de poorten te sluiten door verscherpte immigratiewetgeving en beperkingen van het asielrecht. (HP/De Tijd, 18/06/93)
Een middel tegen hoge muren rond het fort Europa is de snelle uitbreiding van de EG, met de Scandinaviërs en Oostenrijkers. (Elsevier, 31/07/93)
Op 14 juni 1985 kwamen Duitsland, Frankrijk en de Benelux in het Luxemburgse grensplaatsje Schengen overeen de personencontroles aan hun grenzen af te schaffen. Het akkoord moest ook een wal opwerpen rondom het Fort Europa. (Vrij Nederland, 11/06/94)
Schengen als hulpmiddel voor versterking van Fort Europa. Een bastion met barsten, want het onderling wantrouwen van de verdedigers is nog groot. (Elsevier, 25/06/94)
Het Front National heeft in Toulon de macht. Daar speelt het in op de angst voor de vreemdelingen en dweept het met koning Clovis die al vijftienhonderd jaar geleden de Fransen als uitverkoren volk beschouwde. ‘Fort Europa’ à la extreem rechts. (Trouw, 17/08/96)
aanduiding voor de interne Europese markt, waartoe buitenlandse, met name Amerikaanse en Japanse, bedrijven moeilijk toegang zouden krijgen; het isolationisme van de Europese Gemeenschap.
Fort Europa: benaming voor de interne markt, met name gebruikt door het Amerikaanse en Japanse bedrijfsleven, die er een voor derden (hermetisch) gesloten vestingwerk in zien. De aanvankelijke jubelstemming bij de Amerikaanse en Japanse bedrijven die zich verheugden op grandioze exportmogelijkheden als na 1992 een grote Europese (consumenten)markt ontstaat, sloeg (tijdelijk) om in vrees toen het steeds duidelijker werd dat de Europese Gemeenschap een prijs zou gaan vragen voor het openstellen van haar markt (vrije toegang op basis van wederkerigheid). Die vrees nam zo’n dramatische vorm aan dat men in zakenkringen sprak van een Fort Europa, waartoe exporteurs van buiten de EG (niet of) nauwelijks toegang hebben. De Europeanen houden hun interne markt voor zichzelf, was een veel gehoorde klacht. (Prisma van Europa, 1992)