Meehelpen? Ga naar etymologieWiki

 

Jaarwoord generator van Genootschap Onze Taal

 

wezen - (ww. en zn.)

Etymologische (standaard)werken

M. Philippa, F. Debrabandere, A. Quak, T. Schoonheim en N. van der Sijs (2003-2009) Etymologisch Woordenboek van het Nederlands, Amsterdam

wezen 2 ww. ‘zijn’
Onl. wesan ‘zijn’ in deila uusso uuesan sulun ‘ze zullen stukken (d.w.z. prooi) voor de vossen zijn’, Uuesen sal ueste an erthon ‘er zal vastigheid zijn op aarde’ [beide 10e eeuw; W.Ps.]; mnl. Ende de here [bisc]op solde wesen ‘en de heer zou bisschop zijn’ [1200; VMNW], moet wezen ‘moet zijn’ [1277; VMNW].
Os. wesan; ohd. wesan; oe. wesan (ne. was, were); ofri. wesa (nfri. wêze); on. vesa, vera; got. wisan; alle ‘zijn’, < pgm. *wesan- ‘zijn’. Het oorspronkelijk regelmatige sterke werkwoord wezen werd in alle Germaanse talen gebruikt als aanvulling bij het onregelmatige werkwoord → zijn 1, waarvan de vormen alleen in de tegenwoordige tijd verschijnen.
Verwant met: Grieks áesa (uit ouder *awes-s-m) ‘verbleef (de nacht)’; Sanskrit vásati ‘wonen, blijven’; Avestisch vanhaiti ‘wonen, blijven’; Oudiers fess, feiss ‘slapen, rusten’; Tochaars A waṣt, Tochaars B ost ‘huis’; bij de wortel pie. *h2ues- ‘(ver)blijven’ (LIV 293).

wezen 1 zn. ‘schepsel; aard, natuur’
Onl. wesan ‘wezen, bestaan, essentie’ in under then is sin wesan ‘temidden van hen is zijn bestaan’ [ca. 1100; Will.]; mnl. Want hi sijn wesen ... onschonet Met quaden werken ‘want hij (de mens) ontsiert zijn bestaan met slechte daden’ [1265-70; VMNW], dat godlike wesen ‘het goddelijke wezen, God’ [1340-60; MNW-P]; vnnl. elck wesen ‘elke persoon’ [ca. 1516; iWNT], sulck alst in wesene si ‘zoals het in wezen is’ [ca. 1516; iWNT].
Zelfstandig gebruikte infinitief van het werkwoord → wezen 2.

P.A.F. van Veen en N. van der Sijs (1997), Etymologisch woordenboek: de herkomst van onze woorden, 2e druk, Van Dale Lexicografie, Utrecht/Antwerpen

wezen* [essentie, schepsel] {wesen [het zijn, het bestaan, het wezen] 1265-1270} zelfstandig gebruik van de middelnl. onbepaalde wijs wesen [zijn], oudnederlands, oudsaksisch, oudhoogduits, oudengels wĕsan, oudfries wĕsa, oudnoors vera (ouder vesa), gotisch wĭsan; buiten het germ. latijn vestibulum [voorhof, voorportaal], oudindisch vasati [hij verblijft, woont].

J. de Vries (1971), Nederlands Etymologisch Woordenboek, Leiden

wezen znw. o. eigen substantivering van de infinitief van het ww. wezen, mnl. wesen, onfrank. os. ohd. wesan (vgl. nhd. war, gewesen), ofri. wesa, oe. wesan (ne. was, were), on. vesa, vera, got. wisan ‘zijn, zich ophouden’. — oi. vasati ‘wonen, verblijven’, gr. hestia, lat. Vesta ‘godin van het haardvuur’, verna (< *vesinā) ‘in huisgeboren slaaf’, oiers foss, feiss ‘blijven, rusten’ (IEW 1170-1).

N. van Wijk (1936 [1912]), Franck's Etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal, 2e druk, Den Haag

wezen znw. o. De sedert ’t Mnl. Mhd. Mnd. als znw. voorkomende infin. van ’t ww. wezen, mnl. wēsen = onfr. ohd. os. wësan (nhd. nog war, gewesen), ofri. wësa, ags. wësan (eng. was, were), on. vësa, vëra, got. wisan “zijn, zich ophouden”, paradigmatisch verbonden met de bij zijn II besproken verbaalwortels. Verwant met ier. feiss “het blijven, rusten”, lat. Vesta, gr. *ā̆esa (vúkta) “ik bracht (den nacht) door”, arm. goy “hij is, bestaat”, oi. vásati “hij vertoeft, houdt verblijf, overnacht”. De basis (a)wes- is een verlenging van au-, waarvan gr. aulḗ “hof, woning”, iaúō “ik rust”. In ’t Germ. nog van wes-: got. wists v. “wezen, natuur”, een ook n.- en wgerm. znw., en onfr. os. wëron, ohd. wërên (nhd. währen) “blijven, duren”.

C.B. van Haeringen (1936), Etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal, Supplement, Den Haag

wezen znw., ww. Hierbij ook ier. foaid ‘hij overnacht’. Een naam als lat. Vesta is altijd gevaarlijk materiaal; hij wordt verschillend beoordeeld: zie litt. bij Muller Ait. Wtb. 542.

J. Vercoullie (1925), Beknopt etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal, Den Haag / Gent

wezen ono.w. (zijn), Mnl. wesen, Onfra., Os. wesan + Ohd. id. (Mhd. wesen, Nhd. id.), Ags. wesan, Ofri. wesa, On. vera (Zw. vara, De. være), Go. wisan + Skr. wrt. vas = verblijven, Arm. gom = ik ben, Gr. hestía = haard, Lat. Vesta, Oier. foss = rust: Idg. en Germ. wrt. wes = verblijven.

Dialectwoordenboeken en woordenboeken van variëteiten van het Nederlands

G.J. van Wyk (2003), Etimologiewoordeboek van Afrikaans, Stellenbosch

2wees ww.
1. Bestaan. 2. Gebeur. 3. Koppelww. om 'n bevel aan te dui.
Uit Ndl. wezen (al Mnl. in bet. 1, 1605 in bet. 2, 1644 in bet. 3). Eerste optekening in Afr. in bet. 1 in Patriotwoordeboek (1902).

S.P.E. Boshoff en G.S. Nienaber (1967), Afrikaanse etimologieë, Die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns

wees II: inf. en geb. wys van d. ww. wees, verl. tyd was; Ndl. wezen (Mnl. wesen), Hd. wesen, Oeng. wesan, Got. wisan, hou verb. m. Lat. Vesta, “godin v. d. haard/huis/woning”, asook m. aula, Gr. aulê, “hof, saal” – ouer bet. v. wees blb. “bly, vertoef, woon”, tans “bestaan, gebeur”.

Thematische woordenboeken

N. van der Sijs (2005), Groot Leenwoordenboek

wezen (vert. van Latijn essentia)
-wezen (Duits -wesen)
Uitleenwoordenboeken

N. van der Sijs (2010), Nederlandse woorden wereldwijd, Den Haag; met aanvullingen uit Uitleenwoordenbank 2015

wezen ‘aard, natuur; schepsel’ -> Deens væsen ‘aard, natuur; schepsel; instituut of bedrijf’ (uit Nederlands of Nederduits); Noors vesen ‘aard, natuur; schepsel’ (uit Nederlands of Nederduits); Zweeds väsende ‘schepsel’ (uit Nederlands of Nederduits).

wezen ‘zijn, bestaan’ -> Negerhollands wees, wēs, wis ‘werkwoord: zijn’.

Dateringen of neologismen

N. van der Sijs (2001), Chronologisch woordenboek: de ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen, Amsterdam

wezen* aard, natuur 1265-1270 [CG Lut.K]

wezen* schepsel 1461 [MNW]

Overige werken

Julius Pokorny (1959), Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch, Bern.

u̯es-1 ‘verweilen, wohnen, übernachten’, u̯es-ti-s ‘Aufenthalt’

Ai. vásati (Partiz. sekundär uṣita-) ‘verweilt, wohnt, übernachtet’ (mit ā: ‘schläft mit einer Frau’, mit upa: ‘fastet’) = av. vaŋhaiti ‘wohnt, verweilt’, ai. Kaus. vāsayati ‘beherbergt’; vástu-, vasatí- m. f., vāsá- m. ‘Aufenthalt, Übernachten’, apers. ā-vahanam ‘Wohnplatz, Flecken’, ai. dehnstufig vā́stu- n. ‘Stätte, Haus’, jünger vástu- n. ‘Ding, Sache’ (vastuka- m. ‘eine Pflanze’, eigentlich ‘Hofunkraut’); vāsa-veśman n. ‘Schlafzimmer’;
arm. goy ‘ist, existiert, ist vorhanden’, goy (i-St.) ‘seiend, Sein, Gut, Habe’;
gr. ἄεσα ep. Aor. (stets mit νύκτα verbunden) ‘zubringen’, dazu Präs. ἀέσκω, ἀέσκοντο; vielleicht ἑστια f. ‘Herd, Altar’, übertragen ‘Haus, Familie usw.’, mit sekundärem ι ion. ἱστίη, äol. böot. lokr. dor. ark. ἱστία durch Assimil. an das betonte ι der zweiten Silbe, das Fehlen des ϝ vielleicht durch Einfluß von ἵστημι; Ableitung von *u̯es-ti- ‘Bleiben, Wohnung’, also ‘zum Heim gehörig’; mit unerklärtem a-Vokalismus (ϝ)ἄστυ n. ‘Stadt’ (ἀστός ‘Städter’, ἀστεῖος ‘städtisch’);
messap. vastei (Dat.);
lat. Vesta ‘Göttin des häuslichen Hordes’;
mir. fō(a)id ‘nächtigt (auch ‘mit einer Frau’), bleibt, verweilt, wacht in der Nacht’ (*u̯oseti), 3. Sg. Prät. fīu (*u̯i-u̯ōs-t), 3. Pl. fēotar (*u̯i-u̯os-ont-r̥), Verbalnomen fess, feiss f. ‘Schlafen, coitus, Aufenthalt’, ablaut. foss m. ‘Bleiben, Ruhe’, i foss ‘zu Hause’, fossad ‘fest, standhaft; Wohnung, Aufenthalt’; cymr. gwas ‘Heimstätte’, mcymr. gwest, kywest ‘Ruheplatz’, gwest, cywestach ‘coitus’, gwesti ‘Wohnung’, dirwest (*dī-ro-u̯es-t-) und darwest (*to-are-u̯es-t-) ‘Fasten’;
got. wisan (1. Sg. Prät. was) ‘sein, bleiben’, aisl. vesa (später vera), ags. as. ahd. wesan (engl. Prät. was), afries. wesa ‘sein, bleiben’, nhd. war, gewesen, substantivierter Infin. ‘Wesen’; got. wists f. ‘Wesen’, aisl. vist, ags. ahd. wist ‘Wesen, Aufenthalt, Dasein’; aisl. vǣrr ‘ruhig, friedlich’ (oder identisch mit dem 2. Glied von ǫl-vǣrr, s. oben S. 1165; sicher hierher gehört herað-vǣrr ‘berechtigt, im Bezirk zu sein’); as. werōn, ahd. weren ‘dauern, währen’ (dazu ahd. wirig ‘dauernd, dauerhaft’, nhd. lang-wierig) und as. warōn, mnd. waren ‘dauern’; vielleicht got. wis ‘Meeresstille’, wenn eigentlich ‘Ruhe’);
toch. A wṣeńńe ‘Lager’, waṣt, В ost ‘Haus’, waṣamo ‘Freund’, Pl. waṣmoń, wsaṣṣäṃ ‘wohnt’; hitt. ḫu̯iš- ‘leben, am Leben bleiben’, ḫu̯iša- ‘Spiegel’.

WP. I 306 f., WH. II 773, Frisk 25, 173 f., 576 f., Vendryes RC. 35, 89 f., Loth RC. 38, 297, Ifor Williams BBCS. 2, 41 ff., R. A. Fowkes JC. St. 2, 1 f.

u̯es-1 ‘verweilen, wohnen, übernachten’, u̯es-ti-s ‘Aufenthalt’

Ai. vásati (Partiz. sekundär uṣita-) ‘verweilt, wohnt, übernachtet’ (mit ā: ‘schläft mit einer Frau’, mit upa: ‘fastet’) = av. vaŋhaiti ‘wohnt, verweilt’, ai. Kaus. vāsayati ‘beherbergt’; vástu-, vasatí- m. f., vāsá- m. ‘Aufenthalt, Übernachten’, apers. ā-vahanam ‘Wohnplatz, Flecken’, ai. dehnstufig vā́stu- n. ‘Stätte, Haus’, jünger vástu- n. ‘Ding, Sache’ (vastuka- m. ‘eine Pflanze’, eigentlich ‘Hofunkraut’); vāsa-veśman n. ‘Schlafzimmer’;
arm. goy ‘ist, existiert, ist vorhanden’, goy (i-St.) ‘seiend, Sein, Gut, Habe’;
gr. ἄεσα ep. Aor. (stets mit νύκτα verbunden) ‘zubringen’, dazu Präs. ἀέσκω, ἀέσκοντο; vielleicht ἑστια f. ‘Herd, Altar’, übertragen ‘Haus, Familie usw.’, mit sekundärem ι ion. ἱστίη, äol. böot. lokr. dor. ark. ἱστία durch Assimil. an das betonte ι der zweiten Silbe, das Fehlen des ϝ vielleicht durch Einfluß von ἵστημι; Ableitung von *u̯es-ti- ‘Bleiben, Wohnung’, also ‘zum Heim gehörig’; mit unerklärtem a-Vokalismus (ϝ)ἄστυ n. ‘Stadt’ (ἀστός ‘Städter’, ἀστεῖος ‘städtisch’);
messap. vastei (Dat.);
lat. Vesta ‘Göttin des häuslichen Hordes’;
mir. fō(a)id ‘nächtigt (auch ‘mit einer Frau’), bleibt, verweilt, wacht in der Nacht’ (*u̯oseti), 3. Sg. Prät. fīu (*u̯i-u̯ōs-t), 3. Pl. fēotar (*u̯i-u̯os-ont-r̥), Verbalnomen fess, feiss f. ‘Schlafen, coitus, Aufenthalt’, ablaut. foss m. ‘Bleiben, Ruhe’, i foss ‘zu Hause’, fossad ‘fest, standhaft; Wohnung, Aufenthalt’; cymr. gwas ‘Heimstätte’, mcymr. gwest, kywest ‘Ruheplatz’, gwest, cywestach ‘coitus’, gwesti ‘Wohnung’, dirwest (*dī-ro-u̯es-t-) und darwest (*to-are-u̯es-t-) ‘Fasten’;
got. wisan (1. Sg. Prät. was) ‘sein, bleiben’, aisl. vesa (später vera), ags. as. ahd. wesan (engl. Prät. was), afries. wesa ‘sein, bleiben’, nhd. war, gewesen, substantivierter Infin. ‘Wesen’; got. wists f. ‘Wesen’, aisl. vist, ags. ahd. wist ‘Wesen, Aufenthalt, Dasein’; aisl. vǣrr ‘ruhig, friedlich’ (oder identisch mit dem 2. Glied von ǫl-vǣrr, s. oben S. 1165; sicher hierher gehört herað-vǣrr ‘berechtigt, im Bezirk zu sein’); as. werōn, ahd. weren ‘dauern, währen’ (dazu ahd. wirig ‘dauernd, dauerhaft’, nhd. lang-wierig) und as. warōn, mnd. waren ‘dauern’; vielleicht got. wis ‘Meeresstille’, wenn eigentlich ‘Ruhe’);
toch. A wṣeńńe ‘Lager’, waṣt, В ost ‘Haus’, waṣamo ‘Freund’, Pl. waṣmoń, wsaṣṣäṃ ‘wohnt’; hitt. ḫu̯iš- ‘leben, am Leben bleiben’, ḫu̯iša- ‘Spiegel’.

WP. I 306 f., WH. II 773, Frisk 25, 173 f., 576 f., Vendryes RC. 35, 89 f., Loth RC. 38, 297, Ifor Williams BBCS. 2, 41 ff., R. A. Fowkes JC. St. 2, 1 f.

Woordenboek der Nederlandsche taal (WNT) & Middelnederlandsch woordenboek (MNW) & Vroegmiddelnederlands woordenboek (VMNW) & Oudnederlands woordenboek (ONW) – alle onderdeel van de Geïntegreerde Taalbank (GTB)

Zoek dit woord op in het WNT, MNW, VMNW, ONW.

Hosted by Instituut voor de Nederlandse Taal