heug zn. ‘zin, lust’
Mnl. hoghe, hueghe ‘vreugde’ in in hogen ende vro ‘blij en vrolijk’ [1265-70; CG II, Lut.K], die drake wert des bloets in hueghe ende wert dronken an die dranc ‘van het bloed werd de draak vrolijk en hij werd dronken van de drank’ [1287; CG II, Nat.Bl.D]; nu alleen nog in de uitdrukking tegen heug en meug ‘tegen zin en trek’: vnnl. teghen heughe ende meughe drincken [1599; Kil.].
De klinker /ö/ ontstond door i-umlaut van de Proto-Germaanse stam *hugi- ‘gedachte, verstand’. Voor deze klank werden verschillende spellingen gebruikt, vanaf de 15^e/16^e eeuw werd dit onder invloed van het Frans definitief eu.
Algemeen Germaans woord dat als simplex verder alleen in de Scandinavische talen bewaard gebleven is: os. hugi ‘gedachte, verstand’ (mnd. hoge, höge); ohd. hugi, hugu ‘verstand, ziel’, ook ‘vreugde’ in hugesangōn ‘lofzingen’ en hugescrei ‘juichkreet’; ofri. hei ‘gedachte’ (nfri. heuch < nnl.); oe. hyge ‘gedachte, bedoeling’; on. hugi ‘gedachte, moed’, hugr ‘gedachte, moed’ (ozw. hugher, nzw. håg ‘zin, lust’); got. hugis (genitief) ‘verstand’; < pgm. *hugi-, *hugu-. Voor werkwoordelijke afleidingen zie → heugen.
De verdere etymologie is duister. De in het verleden wel genoemde verwantschappen met Sanskrit śócati ‘(hij) glanst’, Litouws kaukas ‘huisgeest’ of Grieks kykãn ‘mengen’ zijn zeer onwaarschijnlijk. Misschien afgeleid van de wortel pie. *keuh₁- ‘waarnemen’ (IEW 587), zie → horen, hoewel een achtervoegsel met velaar bij deze wortel geen parallellen heeft in de andere Indo-Europese talen.
De oorspr. Germaanse betekenis lijkt ‘gedachte’ te zijn. Deze betekenis komt ook bij hoghe, hueghe voor, maar leeft nu alleen nog voort in de woorden → heugen en → geheugen. Hieruit kan heel goed de betekenis ‘vrolijke gedachte’ > ‘vreugde’ zijn ontstaan (Duits en Nederlands). Ook ‘lust, zin’ is een vrolijke gedachte. Bij dit woord horen ook → verheugen en → heuglijk.

tegen heug en meug

Het werkwoord heugen kennen wij nog in de betekenis: zich herinneren. Heug is dus: herinnering, maar ook: gedachte, zin. Het kwam mij in de zin is: ik herinnerde mij. Maar zin betekent ook: lust, trek.

Mengen is natuurlijk hetzelfde als: mogen. Dit werkwoord betekent niet alleen: toestemming hebben, maar ook: kunnen. Dit blijkt al duidelijk uit het rijmpje:

Bij mekaar deugen ze niet,

Van mekaar meugen ze niet,

dat slaat op verliefde mensen die altijd ruzie maken en toch niet zonder elkaar kunnen. Tegen heug en meug is dus: tegen zijn zin en zijn kunnen in, waarbij heug meer de geestelijke en meug meer de stoffelijke zijde vertegenwoordigt. Maar dit verschil is voor ons taalgevoel geheel en al teloor gegaan. Tegen heug en meug eten wil nu slechts zeggen: eten, terwijl men reeds volkomen verzadigd is.

heug znw., mnl. hōghe, hȫghe m. v. “beraad, herinnering, gedachte, vroolijkheid”. < *χuʒi-, hōghe misschien ook < *χuʒu-, beide komen evenals *χuʒan- in deze bett. benevens = “moed, geest” in de germ. talen voor: ohd. hugi, hugu m., os. hugi, ofri. hei, ags. hyge, got. hugs m. (alle vier *χuʒi-), on. hugr m. (*χuʒu-), hugi m. (*χuʒan-); ags. ymb-hoga m. “zorg”. Hierbij heugen, mnl. hōghen, hȫghen “denken aan, zich herinneren, verlangen naar, zich verheugen, een bewijskrachtige verklaring afleggen”, ook onpers. = “heugen, zich herinneren, verlangen, zich verheugen” en trans. = “verheugen”, waarin twee germ. ww. kunnen voortleven: 1. = ohd. huggen, hucken, os. huggian, ags. hycg(e)an, on. hyggja, got. hugjan “denken, meenen”, 2. = ohd. hogên, owfri. hugia, ags. hogian, on. huga “id.”. In de bet. “verheugen, troosten” komt ook mnd. hōgen voor, = “troosten” ook noorw. dial. hugga e.a. ngerm. vormen. Vgl. verheugen. Oorsprong onzeker. Men vergelijkt: 1. lit. kaũkas “kobold, ongedoopt gestorven kind”, 2. oi. çúci- “schitterend, rein”, çócati “hij schittert, brandt, lijdt pijn, treurt”, 3. oi. kuh-” verstoppen”, waarvan kuhaka- “goochelaar, goochelarij”, 4. arm. xausem “ik spreek”, 5. hoog (*χuʒi- enz. oorspr. = “moed”), 6. oi. kúçala- “in goede orde, gepast, gezond, handig, ervaren”. De aan hypothese 3 ten grondslag liggende overweging, dat germ. χuʒ- wsch. idg. gh of ĝh heeft gehad, is zeer plausibel, maar de etymologie is niet wsch.: *χuʒi- enz. zou dan oorspr. = “in ’t lichaam verstopt gedachte-menschje” zijn.

heug, zn.: feest bij ondertrouw. Van het ww. heugen. Het was blijkbaar een heuglijk feest.

heug II [+]: (feitlik alleen in) teen heug en meug, “teen wil en dank”; Ndl. heug (Mnl. hoghe/heughe/hueghe, o.a. “beraad”), Os., Ohd. en On. hugi (lg. ook hugr), Got. hugs, wsk. wel verb. m. heug I, maar ook hier, veral hoërop, verw. onseker; tans in Ndl. en Afr. ’n relik, terwyl heugenis (wsk. m. nouer verb. m. heug I) nog dikw. gebr. word.

903. Tegen heug en meug,

d.w.z. tegen zijn zin; fri. tsjin heuch en meuch. Heug, mnl. hoge, heuge, beteekent opgewekte stemming, vroolijkheid, lust, en meug eveneens lust; vgl. Kil. Meughe, moghe, appetitus; teghen heughe en de meughe drinken, invito stomacho bibere; het mnl. en ndl. mogen = lusten (van spijzen). Eigenlijk vertegenwoordigt heug (vgl. got. hugs, verstand) de geestelijke en meug de lichamelijke zijde van de uitdrukking, en zijn beide woorden wel zinverwant, doch niet identisch. Langzamerhand is het verschil in beteekenis uitgewischt en thans worden ze als zoodanig opgevat; zie Tijdschrift VII, 311; Archief I, 213; Taalgids VIII, 215; Gunnink, 169; Joos, 48; Waasch Idiot. 287 b: tegen heug en meug of heug(e) tegen meug(e). In de 17^de eeuw wordt de uitdr. o.a. aangetroffen bij Huygens VI, 254; Brederoo, Moortje, vs. 488; Winschooten, 298: het is teenemaal teegen mijn heug, en meug; Smetius, 154; enz.; zie ook Sewel, 776: Tegen heug en meug, against one's stomach; Tuinman I, 108; Harreb. I, 307; Ndl. Wdb. VI, 695; IX, 645.