kade zn. ‘oeverwal’
Onl. misschien al in de plaatsnaam Cadesand ‘Cadzand (Zeeland)’ [1111-15; Künzel]; mnl. in de eigennaam van cadewerve [1248-71; VMNW], dan kade ‘oeverwal’ in dese voorgen. waterganck, kade ende opstal [1360; MNW opstal], zonder -d- kaey [1413; MNW regel], kae [1457; MNW].
Ontleend aan een Keltisch woord voor ‘haag, afscheiding, omheining’: Proto-Keltisch *kajo- < *kagjo-, waaruit zijn ontstaan: Welsh cae, Oudiers cai, Oudbretons caie en Gallisch caio. Verwant met → haag. De d als vervanging van de j tussen klinkers is een van de oudste voorbeelden van hypercorrectie van veronderstelde d-syncope, zoals in de 16^e en 17^e eeuw bijv. ook vloeden hypercorrect voor vloeien.
Traditioneel wordt het Frans als tussenstap beschouwd, op grond van een middeleeuws-Latijnse vindplaats van de afleiding caiagium ‘belasting om aan een kade te mogen aanmeren’ [1167; Du Cange] en Oudfrans kay ‘oeverwal aan een rivier’ [1311; Rey], kai ‘los- en laadkade in een haven’ [1360-1400; Dauzat] (Nieuwfrans quai). Schrijver (1999) veronderstelt voor het Nederlands echter rechtstreekse ontlening aan het Keltisch; het Franse woord, in de oudste vindplaatsen alleen nog Noord-Frans (Picardisch, Waals), zou dan juist aan het Oudnederlands ontleend zijn, zoals zovele oude West-Germaanse ontleningen in het Frans. De dateringen spreken dit niet tegen, zelfs al zou Cadesand niets met kade te maken hebben: van het genoemde Latijnse woord is immers niet uit te maken of het teruggaat op een Frans, een Germaans, of rechtstreeks op een Keltisch woord, en de Franse en de zekere Nederlandse dateringen (1311 resp. 1360) ontlopen elkaar te weinig om conclusies uit te trekken. Een ander argument van Schrijver is gebaseerd op de betekenisovergang van ‘afscheiding’ naar ‘oeverwal’, die in het Keltisch nog niet voorkomt en wrsch. verbonden moet worden met kustgerichte activiteiten, waarvoor het Oudnederlands meer in aanmerking komt dan het Noord-Frans.
Engels quay < Middelengels key(e) [14^e eeuw; OED], Duits Kai [17^e eeuw; Pfeifer] en equivalenten in de Scandinavische talen zijn ontleend via het Frans resp. het Nederlands.
Lit.: P. Schrijver (1999), ‘The Celtic contribution to the development of the North Sea Germanic vowel system, with special reference to Coastal Dutch’, in: NOWELE 35, 3-47, hier par. 9; L. Toorians (2002), ‘Keltisch *kagjo- “kaai, kade”, Cadzand, Seneucaega en Zennewijnen’, in: ABäG 56, 17-22

kade 1 znw. v. ‘wal’, ook kaai en ka, mnl. ca, caey, caye, keye, bij Kiliaen ook reeds kade, dat als hypercorrecte vorm is te beschouwen. — <fra. quai (sedert de 12de eeuw), in normand.-pikard. vorm uit gallisch *kagio, kajo ‘omwalling’ (vgl. kymr. cae ‘omheining’; dat oerverwant is met haag).

kade. Hoewel de vorm met -de reeds in 1366 voorkomt, zullen we er toch een vroeg voorbeeld in moeten zien van hypercorrectie naar de gevallen waarin vormen met j < intervoc. d of met syncope van d als minder deftig golden dan die mèt d, welke de geschreven taal begunstigde. Vgl. W.de Vries Tschr. 34, 122. Niet aannemelijk is de opvatting van Lindemans Hand. Kon. Comm. v. Top. & Dial. 6 (1932), 71 vlgg., die de d als oud beschouwt wegens het veel in toponymica voorkomende kat(te), door L. als ‘aarden op worp, rijsdam’ verklaard, dat dan een bijvorm van kade zou zijn, terwijl fr. quai (en de eng. ndd. hd. woorden) uit ndl. kaai zouden zijn ontleend. In het midden latende, hoe dit kat is te beoordelen, moet men deze verklaring van fr. quai, dat reeds in de 12e eeuw voorkomt (caio in gall. glossen reeds veel vroeger) afwijzen wegens de veronderstelde zeer hoge ouderdom van de ndl. overgang d > j.

kaai 2, zn.: iets zeer groots. Een kaai van ’n wijf ‘een grote, forse vrouw’. Overdr. bet. van kaai ‘kade’, vgl. Ndl. een dijk van een meid. Of uitspraak van kei.

kade 'oeverwal, lage, smalle, aarden dijk'
Aangenomen wordt dat kade 'oeverwal, lage, smalle, aarden dijk' een hypercorrecte vorm is van onl. ka, ontleend aan ofra. quai, dat weer terug gaat op een Keltisch woord voor 'haag, omheining', later ook 'wal, zoals Oud-Bretons caiou (mv.) 'wal'. Volgens een niet langer aanvaarde mening, waarbij wordt gewezen op 1111-1115 Cadesand (→ Cadzand)¹, is de -d oorspronkelijk en is de ontlening andersom gegaan².
Lit. ¹Künzel e.a. 1989 200, ²MVN 29 (1953) 83.

kaai. - In het Fransch gebruikt men het woord quai bij uitbreiding ook in den zin van stoep (met een Zuidnederlandsch woord: plankier) in een spoorwegstation. In navolging daarvan hebben sommige Zuidnederlandsche schrijvers het ndl. kaai ook in die beteekenis gebruikt. In Noord-Nederland zegt men perron; en wat in ’t Fransch perron heet, noemt men daar bordes. || In eenen wagen bevonden zich verscheidene drinkebroers, die, niettegenstaande zijn bevel (t.w. van den “treinwachter”), hun zingen en tieren niet wilden staken. Dan vertoonde zich de Pruisische onderofficier. Te Colmar plaatste hij de vijf belhalmels op den (sic) ⁽¹⁾ kaai, SEGERS in De Toekomst 34, 230. De Rijziger stond hen bij de aankomst op de kaai voor het klein stationsgebouw af te wachten, BUYSSE in De Gids 1894, III, 197.
– Ook in de samenstelling spoorwegkaai. || Alsdan verliet men de spoorwegkaai, BUYSSE, Wroeging 6.

⁽¹⁾ Het gebruik van kaai als mannelijk zelfstandig naamwoord is blijkbaar ook een gallicisme: fr. le quai.

kaai wal 1457 [MNW] <Frans

kade wal 1111-1115 [Prisma NPl] <Keltisch