rol zn. ‘cilinder; lijst; toneeltekst’
Mnl. rolle ‘rol perkament’ [1280-90; VMNW], ‘opgerold iets, bijv. lood’ [15^e eeuw; MNW], rollen ‘rondhout waarop zware voorwerpen voortgetrokken kunnen worden’ [1493; WNT]; vnnl. rol(le) ‘schijf, wiel’ in Dit wiechken sal lopen op twie rollekijns ‘dit wiegje zal rijden op twee wieltjes’ [ca. 1500; MNW], ‘register, lijst, catalogus’ in De voornoemde Contrerolleur sal maecken ... een pertinente Staet ende Rolle van alle het grof Geschut ‘de genoemde controleur zal een nauwkeurige lijst van alle stukken grof geschut opstellen’ [1599; WNT], ‘toneeltekst’ in de Treurspeelder zong zijn rol [1638; Van der Plasse]; nnl. rol ‘de persoon die de toneelspeler door zijn spel creëert’ [1764; WNT].
Ontleend aan Oudfrans rolle (Nieuwfrans rôle) in diverse betekenissen: ‘rol beschreven perkament’ [ca. 1180; Rey], ‘lijst’ [13^e eeuw; TLF], ‘een door een acteur gespeeld personage’ [1538; TLF], ‘toneeltekst op een papierrol’ [1580; TLF]. Dit woord is ontwikkeld uit middeleeuws Latijn rotulus ‘rol perkament of papier’ [ca. 751; Rey] en ‘lijst, register’ [964; Rey], dat een verkleinwoord is van klassiek Latijn rota ‘wiel’, zie → rad 1. In het Nederlands viel het woord samen met de stam van het werkwoord → rollen en nam het daardoor diverse nieuwe betekenissen aan die bij Frans rôle en in de andere Romaanse talen ontbreken.
Lit.: C.L. vander Plasse (1638), Bericht uan den aelouden Tooneelspelen, in Bredero's Alle de Werken, ..., Amsterdam

rol znw. v., later-mnl. rolle v. m. evenals mnd. rolle, rulle v., laat-mhd. rolle, rulle (nhd. rolle), ne. roll uit het romaans. Vgl. fra. rôle, it. rullo (naast rotolo) < lat. rotula (rotulus) ‘raadje’. — Zie: rollen. — russ. rol, roľ, roľja, vgl. R. v. d. Meulen, Verh. AW Amsterdam 66, 2 (1959) 77.

Terwijl rol oorspr. bet. ‘rol, schijf’ krijgt het in de kanselarijtaal de bet. van ‘papierrol’ (vgl. ook laat-mhd. rodel), vervolgens ‘document’. In de 17de eeuw komt ook op de bet. ‘rol van de toneelspeler’, daar deze toen zijn rol uitgeschreven op een papier voor zich had, dat hij tijdens het voordragen oprolde (het eerst bekend 1598 in Amsterdam), vgl. ook fra. rôle. — Het verkleinwoord rolletje > amerik.-eng. rolliche ‘fijn gehakt vlees in darm gerold’ (vgl. J. E. Neumann JEGPh 44, 1945. 275).

rol 1 v. (cylindervormig voorwerp), gelijk Hgd. rolle, Eng. roll, Fr. rôle, van Lat. rotulum (-us), dimin. van rota = rad (z.d.w.).

rol 2 m. (het rollen), verbaalabstr. van rollen, dat denom. is van rol 1 of rechtstreeks uit Ofra. roller = rollen.

I. rol (de, -len), (ook, hist.:) syn. van roller* (1): z.a. (ook van 2?). De opzichter moest zorgen voor het schoonmaken van de rollen, den vergaarbak, de afvoerleidingen () Bartelink 50). - Etym.: E roll = o.m. id. AN r. = o.m. cylinder waarmee of waaromheen iets gerold wordt. Oudste vindpl. Herlein 1718: 69.

II. rol (de, -len), onderdeel van de pijèpijè*. - Etym.: Het betreffende geluid wordt een aantal malen herhaald, waardoor het als het ware voortrolt. D Rolle bet. bij kanaries (AN) een wijze van zingen.

rol (mv.: -len): boekrol, m.n. een van de vijf feestrollen Hooglied, Ruth, Klaagliederen, Prediker, Esther; (Sf.) lijst, register, d.w.z. van de offertes: hij heeft vanmorgen een mooie rol gemaakt (veel gedoneerd); zie: sjnoderen | < Lat. rotula, verkleinwoord van rota: wiel, rad, rol.

— Hij zoekt het ogenblik om weg te willen, een moeilijk ogenblik, want het is zo onvoegzaam onder de Thora-lezing weg te gaan, dat men dan vóór de rol in de Arke terug is, niet weer binnen mag. (SAM. GOUDSMIT, 1930)
— Hij murmelde ten halve de Rol Esther met een ontroerde zangstem, in trillende ootmoed mee, en zijn verbeelding sterrelde gouden vuurtjes om de Hebreeuwse woorden. (IS. QUERIDO, 1932)

Rol spelen
Letterlijk van den beroepsspeler, figuurlijk gezegd van iederen kunstenaar en kunstenmaker op het schouwtooneel der wereld. Hoe roekeloos heeft men deze zegswijze toch van haar wortels losgetrokken. Neem welk cliché ge wilt - mits niet in het leven roepen -, neem “zijn biezen pakken”, “in Morpheus’ armen liggen”, “op zijn laatste eind loopen”, en nog altijd stuiptrekt er een aasje leven in. Zij zijn geroest, maar niet verroest. Met een rol spelen evenwel heeft men zoo gesold, dat het een ledepop is geworden, zoo slap als een vaatdoek. Honderderlei dingen zijn er te noemen, die tot in de verste verte met de planken niets te doen hebben en die men toch maar een rol laat spelen: een groote, een kleine, een belangrijke, een gewichtige, een overwegende, een machtige rol. Kapitalen, Engelanden, Unies, suikers, levend vee, schapevleesch, boter, kaas, raapzaad, olie, ponden, francs, tabakken, koloniale waren, veemen, Nederlandsche vlaggen, tuchthuizen, nachtkatten, erfpachten: alle zijn ze op het tooneel geweest, alle kennen ze hun rol.
Dat speelt geen rol is zeer afzichtelijk puur Ghettoniet, dit alles speelde geen rol” (Mr. C. P. van Rossem). In een Amsterdamschen schouwburg hebben de toeschouwers avond aan avond buikkramp gehad van het lachen om een spektakelstuk Geld speelt geen rol en door middel van schreeuwende advertenties en aanplakbiljetten verspreidde die mofferij zich als een pestwalm over het Nederlandsch. Hoeveel uitdrukkingen, kernachtiger nog dan geld doet er niet toe; kan niet schelen, gaf de taal hier niet voor het grijpen!

rol ‘opgerold stuk; lijst’ ->? Duits Rolle ‘opgerold stuk; mangel; wiel; katrol’; Deens rulle ‘opgerold stuk; kledingmangel; deegrol; rolkwast’ (uit Nederlands of Nederduits); Noors rulle ‘opgerold stuk; kledingmangel; deegrol; rolkwast’ (uit Nederlands of Nederduits); Zweeds rulle ‘opgerold stuk’ (uit Nederlands of Nederduits); Fins rulla ‘monsterrol, lijst met bemanningsleden’ <via Zweeds>; Russisch rúlja, rólja, rol', rol ‘rol (tabak, van een mangel); fijnsnijdende trommel in een kuip in de papiermakerij; wat in de vorm van een cilinder opgewonden of verpakt is’; Oekraïens rol ‘cilinder, wals, rolhout, mangelrol’ <via Russisch>; Indonesisch rol ‘opgerold voorwerp (film, wc-papier); roller, cilinder’; Ambons-Maleis rol ‘opgerold stuk’; Atjehnees rōy ‘rol, lineaal, lijn’; Jakartaans-Maleis rol ‘filmrol, papieren rol’; Javaans rol ‘opgerold stuk; politierol’; Madoerees ērrol ‘lijst van de aangebrachte zaken (bij een rechtbank)’; Menadonees rol ‘opgerold stuk’; Minangkabaus rol, ron ‘touw voorzien van inkt om lijnen op hout aan te brengen’; Soendanees ĕrol, rol ‘rol stof; politierol’; Creools-Portugees (Ceylon) rol ‘opgerold stuk; lijst’; Papiaments ròl (ouder: rol) ‘opgerold iets; haarroller’; Sranantongo lolo (ouder: rollo) ‘opgerold stuk’; Surinaams-Javaans lolo, rol ‘opgerold stuk’ <via Sranantongo>.

rol ‘toneelrol’ -> Indonesisch rol ‘toneelrol’; Jakartaans-Maleis rol ‘rol in voorstelling’; Madoerees rol ‘toneelrol’; Menadonees rol ‘toneelrol’.

1947. Aan den rol zijn (of gaan),

aan den zwier, den draai zijn of gaan; pierewaaien; zie n^o. 483 en 493, en vgl. V. Lennep. K. Zev. I 28: Wanneer hij eens - zoo men 't heet - aan de rol ging, dan rolde hij ook zoo lang door, tot hij niet meer rollen kon. Zie verder Ndl. Wdb. XVIII, 935; 950; V. Ginneken I, 513: gerol, gefuif, en vgl. 17^de eeuw op de rul komen, zijn; Boekenoogen, 862: An de rul zijn, aan den rol, aan den zwier zijn.

1949. De rollen omkeeren,

d.w.z. ‘de rollen in een tooneelspel verwisselen, die van den eenen speler aan den anderen opdragen, en omgekeerd. Veelal figuurlijk genomen voor: de onderlinge verhouding tusschen twee of meer personen zoodanig veranderen, dat de een in de plaats van den ander treedt’; zie het Ndl. Wdb. X, 310; XIII, 920; M. de Br. 201 en vgl. fr. changer, intervertir les rôles; hd. die Rollen tauschen.

1950. Op rolletjes gaan,

d.w.z. uitstekend, voorspoedig gaan. Vgl. (als) gesmeerd gaanVgl. Nkr. V, 25 Nov. p. 6; VII, 30 Aug. p. 6; IX, 30 Jan. p. 2; Handelsblad, 27 Febr. 1915 (avondbl.) p. 2 k. 4: Ook in deze broodzaak ging het als gesmeerd; hd. es geht wie geschmiert. of als (de) gesmeerde bliksem gaanKent. 54: De dienst loopt als gesmeerde bliksem; ook loopen als de gesmeerde bliksem (in Boefje, 71).. Vgl. Het Volk, 25 Januari 1915 p. 3 k. 2: Met de bedrijfsinrichting van de gemeentelijke vischbakkerij loopt het niet op rolletjes; Nw. School. III, 250: Het liep allemaal op rolletjes, want de geest van juffrouw Essers zat nog in de klas; Nkr. VII, 11 Oct. p. 1: Heb ik (tante N.O.G.Nederlandsch Onderwijzers Genootschap.) te Zaandam niet vijftig jaar lang trouw toegekeken, dat alles op rolletjes liep, tot 't pleepapier toe? De Telegraaf, 4 Febr. 1915 (avondbl.) p. 9 k. 5: Liefdesgeschiedenissen, die niet dadelijk vlot en op rolletjes gaan; p. 2 k. 3: Haar huishouden liep als op rolletjes. Hij is Roomsch op rolletjes, fijn Roomsch. Voor Zuid-Nederland vgl. Waasch Idiot. 557; Antw. Idiot. 1036: iet opzeggen op 'en rolleken, snel achtereen en zonder haperen; bl. 1999: 't gaat op 'en rolleken, 't gaat vlug van de hand; bl. 1441: op wieltjes loopen, geen tegenkanting ontmoeten; Waasch Idiot. 742: dat gaat op wielekens, dat gaat gemakkelijk, zonder last; fr. cela va comme sur des roulettes.