vaart zn. ‘snelheid; het varen; kanaal’
Onl. farth ‘voortgang, het gaan’, genitief ferthe [10^e eeuw; W.Ps.], ‘reis, tocht’ in gisunda farht ‘een behouden reis’ [10^e eeuw; W.Ps.], thiu gescripht hauet samo thrada uard also thaz bergwazzer ‘de Schrift heeft dezelfde snelle vaart als de bergbeek’ [ca. 1100; Will.]; mnl. vart, vaert, vaerde ‘voortgang; snelheid; reis, tocht; handelwijze’ in Got motu geuen goede uart ‘moge God u een behouden tocht schenken’, met groter vart ‘met grote snelheid’ [beide 1265-70; VMNW], Aaron ende hur wilden dat diet. Bestiren van der dulre vard ‘Aäron en Chur wilden het volk afhouden van deze dwaze handelwijze’ [1285; VMNW dul], behouden der openre vaerd van weghe ende van waterganghe ‘met behoud van vrije doorgang te land en te water’ [1287; VMNW], ‘kanaal, waterweg’ in vaerden, waterganghen, beken, grachten groot of clene [1438; MNW].
Verbaalabstractum bij het werkwoord → varen 2 met het Indo-Europese achtervoegsel *-ti-. De verbogen naamvallen hebben in het Middelnederlands meestal nog klankwettig -d-, maar de verscherpte -t van de nominatief heeft zich uiteindelijk over het hele paradigma verspreid. De oorspr. klank is nog herkenbaar in de afleidingen → aanvaarden, → dagvaarden, → hovaardig, → rechtvaardig en → vaardig.
Os. fard (mnd. vart); ohd. fart (nhd. Fahrt); ofri. ferd (nfri. feart < mnl.); oe. fierd; on. ferð (nzw. färd); alle ‘voortgang, het gaan, tocht e.d.’, < pgm. *farþi-.
De meeste huidige betekenissen van het woord bestonden al in het Oud- of Middelnederlands en komen ook voor in de andere Germaanse talen. De alleen in het Nederlands voorkomende betekenisvernauwing van varen van ‘gaan, zich begeven’ tot ‘zich verplaatsen per boot e.d.’ heeft geleid tot de betekenis vaart ‘kanaal, waterweg’ en tot -vaart ‘het varen’ in samenstellingen als scheepvaart, zeevaart en bij uitbreiding luchtvaart [1813; iWNT], ballonvaart [1911; iWNT ballon], ruimtevaart [1947; iWNT ruimte]. Zie ook → bedevaart, → hemelvaart, → gevaarte.

vaart znw. v., mnl. vaert v. (m.), met verscherpte uitgang door invloed van het suffix t (zie: buurt), onfrank. farth, os. fard, ohd. fart (nhd. fahrt, vgl. hapax hinavarth), ofri. ferd, oe. fierd, on. ferð v. < germ. *farþi een -ti- afl. van varen 2.

vaart v. (gang, kanaal), Mnl. vaert, Os. fard + Ohd. fart (Mhd. vart, Nhd. fahrt), Ags. fierd, On. ferd: partic. afleid. van varen. In ’t Ndl. is t verscherpt uit d, zooals nog blijkt uit vaardig.

vaart 1 zn. v.: vaart, snelheid; baanlengte bij het ploegen. Zoals Ndl. vaart, D. Fahrt < Germ. *farþi-, *farði-, van het ww. varen.

vaart 2 zn.: heimwee. Vooral Brabants. Eigenlijk een toestand waaraan iemand niet kan wennen, waarbij het iemand ‘vaart’. Afl. van varen ‘tegenvallen’; zie i.v.

vate 1 zn.: vaart, watergang. Ghijsen spelt vae(r)te, wat een assimilatie rt > t veronderstelt. Ndl. vaart ontstond uit vaard, met normale auslautverscherping. Vaarte < Mnl. vaerde is evenwel moeilijk, omdat een verscherping in de inlaut normaal niet voorkomt. Vermoedelijk werd het woord geassocieerd met vate 2.

vaart heimwee (Brabant). Afl. bij onpersoonlijk gebruikt t zal hem varen ‘hij zal er heimwee naar hebben’, ~ mnl. vaer ‘vrees’ en mnl. varen ‘vrezen’ (= eng. fear ‘vrezen’), ~ lat. periculum ‘gevaar’ en arm. phorj ‘poging’.
WNT XVIII 87, 541-544, ED 217.

Vaart, afl. op t (als teelt van telen) van varen = gaan; vgl. Hemelvaart; dagvaart. Het woord w.d.z.: gang. „Met grooten gang” gaf aanleiding tot het synonieme: snelheid. – Als kanaal bet. het eig. watergang.

vaart der volkeren [uitdrukking] (1894). Literator Lodewijk van Deyssel (1864-1952) publiceert zijn in 1887 geschreven verhandeling ‘Nieuw Holland’, met daarin de spreekwoordelijk geworden uitdrukking de vaart der volkeren.

Ai. píparti ‘führt hinüber, geleitet, fördert, übertrifft’, Kausat. pāráyati ‘setzt über’ (= pālayati ‘schützt’), av. par- (mit Präfixen) ‘hindurch-, hinübergehen’, Kaus. -pārayeité, ai. pāra- ‘hinüberbringend, übersetzend’, m. n. ‘jenseitiges Ufer, Ziel, äußerste Grenze’ (dazu pārya- ‘wirksam’), av. pāra- m. ‘Ufer; Grenze, Ende’;
arm. hord ‘begangen, betreten’, hordan ‘fortgehen’, hordantam ‘lasse fortgehen’, und heriun ‘Pfrieme’; thrak. πόρος, -παρα in Ortsnamen = gr. πόρος ‘Furt’;
gr. περάω ‘dringe durch’, πείρω (πεπαρμένος) ‘durchdringe, durchbohre’ (= ksl. na-perjǫ), διαμ-περής ‘durchbohrend’, περόνη ‘Spitze, Stachel, Spange’; πόρος ‘Durchgang, Zugang, Übergang, Furt; Ausweg; Pl. Einkünfte’, hom. πορεῖν ‘verschaffen’, Aor. ἔπορον; πέπρωται ‘ist, war vom Schicksal bestimmt’ (*pr̥̄-), πορεύω ‘führe, verschaffe’, Med. ‘reise’, πορίζω ‘gewähre Durchgang; verschaffe’, πορθμός ‘Überfahrt, Meerenge’;
alb. pruva, prura ‘brachte, führte’, sh-poroj ‘durchbohre, durchsteche’ (dis- + *pērā-i̯ō), sh-poj, tsh-poj, sh-puay ‘ds., durchbreche eine Mauer, breche ein’ (dis- + *pērei̯ō), sh-pie ‘führe hin’ (*sem- + *perō); pirr(ë) f. ‘Dorn’ (*p_er-nā) usw.;
lat. portō, -āre ‘tragen, führen, fahren, bringen, darbringen’, umbr. portatu ‘portato’, portust ‘portaverit’ (*poritō, zu einem Iterativ *porei̯ō);
got. faran, for ‘wandern, ziehen’, farjan ‘fahren, schiffen’, st. V. ahd. ags. faran, aisl. fara ‘fahren’, schw. V. as. ferian, ahd. ferien, ferren, aisl. ferja ‘fahren, schiffen’(farjan = *porei̯ō); aisl. fǫr f. ‘Reise, Fahrt’, ags. faru f. ‘Fahrt, Reise, Zug’, mhd. var f. ‘Fahrt, Weg, Art, Weise’ (fem. zu gr. πόρος); aisl. farmr, ags. fearm m. ‘Schiffsladung’, ahd. farm ‘Nachen’ (= russ. porom); dehnstuf. Kaus. as. fōrian, ahd. fuoren, nhd. führen, aisl. fø̄ra ds., ags. (als Iter.) fēran ‘gehn, ziehen’ (= av. pāráyati, aksl. pariti); ahd. fuora ‘Fuhre, Fahrt usw.’, ags. fōr f. ‘Fahrt, Wagen’; aisl. fø̄rr ‘fahrbar, geeignet’, ahd. gi-fuori ‘passend, bequem, nützlich’; Verbalabstr. aisl. ferð, ags. fierd, ahd. mhd. fart ‘Fahrt’ (*por-ti-);
russ.-ksl. na-perjǫ (= πείρω), -periti ‘durchbohren’; perǫ, pъrati ‘fliegen’; Iter. pariti ‘fliegen, schweben’ (= ai. pārayati, germ. *fōrjan); pero ‘Feder’; russ. poróm, skr. prȁm ‘Fähre’ (= aisl. farmr); vermutlich hierher auch aksl. porjǫ, prati ‘zerschneiden’; über nhd. Farn usw. s. Nachtrag S. 850.
per-tu-, por-tu-, Gen. pr̥-teus ‘Durchgang, Furt’: av. pǝrǝtu-š m. f. (urar. *pr̥tú-š) und pǝšu-š m. (urar. *pŕ̥tu-š) ‘Durchgang, Furt, Brücke’ (hu-pǝrǝθwa- ‘gut zu überschreiten’ = ‘Euphrat’); lat. portus, -ūs ‘Haustüre’ (XII tab.); ‘Hafen’, angi-portus ‘enge Passage, Nebengäßchen’; daneben ā-St. porta ‘Stadttor, Tor’ = osk. [p]úrtam; illyr. ON Nau-portus; gall. ritu- ‘Furt’ in Ritumagus, Augustoritum, acymr. rit, ncymr. rhyd, corn. rit ‘Furt’; ahd. furt, ags. ford ‘Furt’ (hochstufig aisl. fjǫrðr ‘enger Meerbusen’ aus *per-tu-s); daneben f. i-St. im nhd. ON Fürth (*furti-).
Nachtrag zu S. 817:
Zu ksl. pero ‘Feder’ gehören *por-no- ‘Feder’ in ai. parṇá- n. ‘Feder, Blatt’, av. parǝna- n. ‘Feder, Flügel’, as. ahd. farn ‘Farnkraut’ (*Federkraut), ags. fearn m. ds., lit. spar̂nas, lett. spàrns m. ‘Flügel’ (das s- von der Wz. spher-);
*prǝti-s in gall. ratis, mir. raith f. ‘Farnkraut’, bret. rad-enn Kollektiv ds.;
*po-port-i̯o- in lit. papártis, papartỹs ‘Farnkraut’, lett. paparde, paparske ds.; mit Dehnstufe slav. *paparti- f. in russ. páporotь usw. ds.
WP. II 21, Trautmann 206, Vasmer 2, 313.

WP. II 39 f., WH. II 344, Trautmann 206, 215 f.